Türkiye’de Göller ve Oluşumları

Göl, karalar üzerindeki çanakları doldurmuş tatlı veya tuzlu su kütlesidir. Göller, kapalı havzaları dolduran geniş, durgun su kütlesi olarak da tanımlanır. Gölsel ortamlar, oldukça belirgin çökel türü ve çökel yapılarına sahiptirler.

Göller, yer altı ve yer üstü sularıyla beslenir ve acı, tatlı, sodalı ve tuzlu olabilir. Bu farklılığın nedenleri, iklim koşulları, beslenme kaynakları, gölün bulunduğu arazinin yapısı, gölün büyüklüğü, derinliği ve gideğeninin (göl ayağı) olup olmamasıdır. Beslenme kaynağı güçlü olan göller fazla sularını bir gideğen yardımıyla denizlere boşaltır. Sularını dışarıya bir gideğen yardımıyla boşaltan göllerin suyu tatlı, sularını dışarıya boşaltamayan göllerin suyu ise acı veya tuzludur. Göller ve nehirler tatlı su ekosistemine girer.

Göl Çeşitleri Nelerdir?

Oluşumlarına göre göller doğal, yapay ve karma oluşumlu göller olmak üzere üç kısma ayrılır.

1- Doğal Göller

İç ve dış kuvvetlerin etkisiyle oluşan çukurluklarda su birikmesiyle oluşan göllerdir. Doğal göller kendi içerisinde tektonik, karstik, buzul, volkanik ve set gölleri şeklinde beşe ayrılır.

a- Tektonik Göller: Tektonik göller, tektonizma sonucu oluşan çanaklarda suların birikmesi ile oluşan göllerdir. Orojenez (dağ oluşumu) sırasında, kırılarak, kıvrılarak bükülerek veya epirojenik çökmeler sonucunda çukur alanlar oluşur. Oluşan çanakların genel görünümü, çevresi yüksek alanlarla çevrili çökek veya çukurluk şeklinde yuvarlak (değirmi) olabilir. Ya da ince, uzun çöküntü hendeği şeklinde, veya geniş uzun bir yapıda olabilirler. Örnek: Tuz Gölü, İznik Gölü, Burdur Gölü, Manyas Gölü, Acıgöl, Uluabat Gölü, Eber Gölü, Hazar Gölü, Sapanca Gölü, Seyfe Gölü, Akşehir Gölü, Ladik Gölü

b- Karstik Göller: Karstik göller, kalker, jips, kaya tuzu gibi eriyebilen kayaçların bulunduğu yerlerde oluşan göllerdir. Bu göllerin suyu genellikle acıdır. Alp-Himalaya kuşağının geçtiği ve Karstik arazinin yaygın olduğu yerlerde görülür. Obruk göllerinin su seviyeleri yıl içinde değişir. Fakat değişim yeraltı suyu ile uyumlu, yağışlarla uyumlu değildir. Örnek: Salda Gölü, Kestel gölü, Avlan gölü, Kızören Gölü, Karagöl, Timraş Gölü

c- Buzul Göller: Buzul gölü, buzul aşındırmasıyla oluşan sirk adı verilen çanaklarda oluşan göllerdir. Son Buz Çağı sonlarında, yaklaşık 10,000 yıl önce eriyen buzullar sebebiyle oluşmaya başlayan coğrafi çöküntülerin eriyen mineraller, çökeltiler ve su ile dolması sonucu buzul gölü oluşmaktadır. Bu tür göller aynı zamanda Çanak Göl olarak da nitelendirilmektedir. Türkiye’de, Sat, Ağrı, Erciyes, Kaçkar ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde yer yer bu türden göller bulunmaktadır. Örnek: Aynalı göl, Kilimli göl, Karagöl gölü

d- Volkanik Göller: Krater gölü, yanardağların kraterlerin, kaldera, maar, darbe kraterini, veya meteorit kraterlerin su ile dolduran bir göldür. Kraterin dibinde yer alan yanardağ bacası, taşlaşan lav tarafından tıkandığında, yağışlar ve eriyen karlar krater içinde birikir. Türkiye’deki en büyük krater gölü olan, Nemrut Dağı üzerindeki 12 km² yüzölçümlü Nemrut Krater Gölü, dünya sıralamasında da ikinci sıradadır. Örnek: Meke Gölü, Acıgöl (Nevşehir), Gölcük gölü, Aygır Gölü ve Acıgöl (Konya) ise ülkedeki diğer krater gölleridir.

e- Set Göller: Set gölleri, akarsu vadisi, koy, körfez ve tektonik çukurların ön kısmının herhangi bir doğal setle kapanmasıyla oluşur. Heyelan, Alüvyal, Kıyı, Volkanik, Moren ve Yapay Set Gölleri gibi çeşitlere ayrılır.

i- Heyelan Set Gölü: Heyelan sonucu yamaçlardan inen kütlelerin akarsu vadilerinin önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. Örnek: Sera, Abant, Yedigöller, Tortum gölü, Zinav gölü, Karagöl

ii- Alüvyal Set Gölü: Akarsuların biriktirilmesi sonucu oluşan birikinti konilerin zamanla genişleyerek akarsu vadilerinin ağzını kapatmasıyla gerideki kalan göllerdir. Örnek: Köyceğiz Gölü, Marmara Gölü, Mogan Gölü, Eymir Gölü, Bafa (Çamiçi) Gölü

iii- Kıyı Set Gölü: Deniz kıyılarında,koy önlerinin kıyı setleri veya kordonlarıyla kapatılmasıyla oluşan göllerdir. Bu göllere “lagün ya da deniz kulağı” da denilebilir. Örnek: Durusu Gölü, Küçükçekmece Gölü, Büyükçekmece Gölü, Akyayan Gölü, Acarlar longozu, Simenlik Gölü, Sarıkum Gölü

iv- Volkanik Set Gölü: Volkanlardan çıkan volkanik malzemelerin vadilerin ya da benzer çukurların önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. Örnek: Van, Erçek Gölü, Nazik Gölü, Haçlı Gölü, Balık Gölü, Çıldır Gölü

v- Moren Set Gölü: Buzullardan çıkan suların önünün moren setleri ile kapatılması sonucu oluşan göllerdir. En fazla K.Batı Avrupa’da görülür.

vi- Yapay Set Gölü: Akarsu vadisinin önünün yapay bir setle kapatılması ile oluşan baraj gölleridir. Barajların kuruluş amaçları arasında şunlar gösterilebilir: İçme ve kullanma suyu temin etmek, elektrik enerjisi üretmek, tarım alanlarını sulamak ve su taşkınlarını önlemek. Yapay göl olarak sınıflandırılabilir.

2- Yapay Göller

İnsan eliyle veya insan müdahalesi ile oluşan göllere verilen isimdir. Aslında bunlara gölden ziyade “baraj” adı verilmektedir. Ülkemizde önüne set çekilmek suretiyle yapılmış olan yapay göllerin bazıları birçok doğal göle nazaran oldukça büyüktürler. Bu göllerden özellikle Atatürk, Karakaya ve Keban gibi göllerimiz doğal göllerin birçoğundan daha büyüktür ve daha önemli yer tutar. Örnek;

• Atatürk Baraj Gölü
• Keban Baraj Gölü
• Karakaya Baraj Gölü
• Hirfanlı Baraj Gölü
• Altınkaya Baraj Gölü
• Sarıyar Baraj Gölü
• Seyhan Baraj Gölü
• Kılıçkaya Baraj Gölü
• Aslantaş Baraj Gölü
• Demirköprü Baraj Gölü
• Karacaören Baraj Gölü
• Menzelet Baraj Gölü
• Arpaçay Baraj Gölü

3- Karma Oluşumlu Göller

Bu tür göller oluşumunda ve gelişiminde birden fazla ve farklı sebeplerin varlığıyla oluşan göl tipleridir. Örneğin tektonik hareketlerle oluşan bir gölün, karstik sebepler ile daha geniş alana yayılması gibi. Aşağıda listede vereceğimiz üzere karma yapılı göller arasında ülkemizin en büyük gölü olan Van gölü de bulunmaktadır. Yine Beyşehir ve Eğirdir gölleri de ülkemizin önemli gölleri arasındadır. Örnek: Van Gölü, Beyşehir Gölü, Eğirdir Gölü, Kovada Gölü