Pusula Nedir? Pusulanın Çeşitleri ve Özellikleri Nelerdir?

Herkese Merhaba. Bu yazımızda “Pusula Nedir? Pusulanın Çeşitleri ve Özellikleri Nelerdir?” sorusuna yanıt vermeye çalışacağız.

Pusula, başlıca olarak ulaşımda ve arazi incelemesinde kullanılan, dünya üzerinde yön tespit etmeye yarayan cihaza verilen isimdir. Pusula, temel olarak yeryüzünün manyetik alanına göre hareket eden manyetize bir iğneden oluşur. İğnenin ucu her zaman dünyanın manyetik kuzeyini gösterir. Bu uç genelde kırmızıyla boyanmıştır ya da üzerinde kuzey anlamına gelen İngilizce “North” kelimesinin baş harfi “N” bulunur.

Pusula, İtalyanca bir sözcük olan “bussola” -küçük kutu- kelimesinden Türkçeye geçmiştir. İlk pusulalar mıknatıs taşı kullanarak üretilmiştir. İlk olarak denizciler; küçük bir parça mıknatıs taşını bir çöp üzerine koyup suya bıraktıklarında, çöpün Dünya’nın manyetik alan çizgileriyle aynı hizaya gelip, bir ucunun Kutup Yıldızı’nı gösterdiğini keşfettiler. Bu keşfi hemen bir ikincisi takip etti. Mıknatıs taşına uzun süre temas ettirilen demir veya çelik bir iğne de kuzey-güney istikametinde hizaya geliyordu.

Pusula’nın Tarihi Gelişimi

M.Ö. 6. yüzyılda eski Yunanlıların mıknatıslanmayı bildikleri kesindir. Felsefenin babası Thales, (M.Ö. 640-546) mıknatıs taşının çekme özelliğini anlatır ve bu özelliği taşta varolan ruha bağlar. Ancak bu dönemde mıknatısın çekme özelliğinin bilincinde olan Yunanlılarca bu mıknatısın iki kutbunun bulunduğu ve coğrafi kuzeye yönelme özelliği bilinmemekteydi. Bu özelliği bilip ve kullanan ilk millet Çinlilerdir. Çin’de, milâttan önce 3. ve 2. yüzyıllarda Fêng-shni rahiplerinin kullandığı “shih” (kâhin tahtası) denilen bir astronomi-astroloji aletinden faydalanılarak icat edildiği sanılmaktadır .

Pusula 12. yüzyılda muhtemelen Çinli ve Avrupalı denizciler tarafından ayrı ayrı keşfedilmiştir. Bir başka teoriye göre ise önce Çinliler tarafından keşfedilip, Araplar vasıtasıyla Avrupa medeniyetine ulaşmıştır.

Avrupa’nın ilk pusula yapımcısı Alexander Necham (ö. 1217), De utensilibus ve De naturis rerum adlı eserlerinde mıknatısın özelliklerinden ve pusuladan bahseder. Ona göre mıknatıslı ibrenin “yönelme yeteneği” sayesinde gemiciler artık küçük ayının görülemediği gecelerde yönlerini bulabileceklerdir. XIII. yüzyılın önemli düşünürlerinden Petrus Peregrinus 1269’da pusula hakkında Epistola de magnete adlı bir kitap yazmış, ayrıca pusulaya bir cetvel ekleyerek gelişmesini sağlamıştır.

Fransa‘da ise pusuladan ilk olarak 1200’de söz edilmeye başlandı. Bunu, 1207’de İngiltere ve 1213’te İzlanda izledi. O zamanlar pusulanın ilkel bir yapısı vardı. İlk önemli gelişmeyi gerçekleştiren Pierre de Maricourt oldu (1269). İğneyi bir mile geçirdikten sonra, bunu bir yanı saydam ve derecelenmiş bir kutunun içine yerleştirdi.

Pusula Nerelerde Kullanılır?

Pusulayı ilk önce denizciler seyrüseferde kullanmışlardır. Denizcileri; sivil havacılar, askerler (kara, deniz ve hava kuvvetleri), madenciler, mimarlar, ormancılar, tapu ve kadastro işi ile uğraşan harita teknisyen ve harita mühendisleri, izciler, dağcılık sporu yapan dağcılar, koşarak hedef bulma (oryantiring) sporu yapan sporcular, yelken yarışı yapan yatçılar takip etmiştir.

Pusula’nın Çalışma Prensibi

Pusulalar; manyetik veya cayroskopik olarak ya da bir yıldıza göre yön belirleme prensipleriyle çalışırlar. En eski pusula türü, Dünya’nın manyetik alanına göre yönleri gösteren manyetik pusuladır ve sıklıkla pusula sözcüğü, manyetik pusula ile eşanlamlı olarak kullanılır.

Manyetik pusula, dünyanın manyetik alanının doğrultusunu gözlemlemekte kullanılan, kerteriz (herhangi bir cismin yönü ile esas alınan yön arasındaki açı) alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslaşmış bir iğnedir. Manyetik olmayan maddelerden yapılmış bir kutu içinde bulunur. Temel organı hareketli bir mıknatıstan oluşan diğer ölçü aygıtları da bu adla anılır.

Pusula Çeşitleri Nelerdir?

Çalışma prensiplerine göre Manyetik Pusula ve Cayroskop (Jiroskop) Pusulası olmak üzere ikiye ayrılır.

1- Manyetik Pusula: Kullanım alanları ve amaçlarına göre birçok pusula çeşidi bulunmaktadır. Genel olarak izcilikte kullanılan pusula çeşitleri şunlardır.

a- Standart Plaka Pusula (Silva): Orienteering sporunun doğduğu ülke olan İsveç merkezli “Silva” markasıyla özdeşleşmiş olan bu pusula tipi en bilinen pusula türlerinden biridir. Daha çok harita üzerinde kullanım için yapılmıştır. Harita üzerinde şeffaf yapısı, düz ve geniş tabanıyla yön tayininde büyük kolaylıklar sağlar. Genellikle bu pusulalarda kullanılan oynar kapsül harita kullanımında ve orienteeringde bazı kolaylık sağladığı gibi kapsülün ayarlanması zaman kaybına neden olmaktadır. Manyetik sapmanın düzeltilmesinde oynar kapsül diğer pusulalara göre avantaj sağlamaktadır.

b- Aynalı Pusula: Aynalı pusulanın özellikleri genel olarak plaka pusulanınki gibidir. Harita üzerinde veya arazide kullanılabilir. Düz ve şeffaf olan tabanıyla harita üzerinde kullanımı kolay; kerteriz alırken de, aynı zamanda dereceyi görebilmeyi sağlayan aynası ve hedef almayı kolaylaştıran aynadaki çentiğiyle her iki alanda da başarılı bir pusuladır.

c- Kutu Pusula (Recta): İsviçre ordusunda da kullanılan bu basit, dayanıklı ve faydalı model İsviçreli “Recta” markasıyla bütünleşmiştir. Metal bir gövde içinde bulunan pusuladan oluşur. Metal gövde boyunca uzanan hedef çizgisiyle arazide hedef almayı kolaylaştırır. Çoğu modelinde ayarlanabilir sapma çizgisi bulunmaktadır. Bu nedenle arazi kullanımında tercih edilen bir modeldir.

d- Parmak Pusulası: Orienteering gibi doğru yönü bulmanın ve hızın önemli olduğu zamanlarda beklide en faydalı pusuladır. Sabit kapsülü zaman kaybını azatlığı gibi, parmağa takılıyor olması bir elinizin serbest kalmasını sağlar. Bu yönden harita üzerinde ve orienteeringde gayet kullanışlıdır. Fakat herhangi bir hedef çentiğinin olmaması plaka pusulasındaki gibi arazi kullanımında zorluk çıkarır.

e- Askeri-Arazi Pusulası: Bu pusula tipi her ne kadar harita üzerinde çok kullanışlı olmasa da, arazide en kullanışlı pusulardan biridir. Açıldıktan sonra tek el kullanılabilir. Büyüteci ve tel hedef çizgisiyle insan hatasından kaynaklanan sapma minimuma iner. Açı dereceleri pusulanın içerisindeki sıvı üzerinde yüzen iğneyle bütünleştirilmiş diskin üzerindedir. Böylece her seferinde 0 dereceyle iğnenin kuzey ucunun üst üste getirilmesine gerek kalmaz. Pusulanın yanında bulunan cetveliyle de haritada temel işlevleri yerine getirebilir. Ayrıca demir gövdesiyle sağlam bir pusuladır.

f- Ataç Pusulası: Harita kullanımı için yapılmış bu pusulanın tek özelliği haritaya ataç gibi asılabilmesidir. Böylelikle her seferinde haritayı kuzeye çevirme işlemi hızlı ve doğru bir şekilde gerçekleştirilebilir.

2- Cayroskop (Jiroskop) Pusulası: Cayroskop pusulası daha çok gemilerde ve uçaklarda kullanılan, cayroskopun mekanik kararlılığına göre düzenlenmiş ve bu nedenle manyetik etkilere karşı duyarsız olan bir pusuladır. Ağırlık merkezinden asılan ve elektrik yardımıyla büyük hızla döndürülen bir cayroskoptan meydana gelir. Başka bir düzenek olmaksızın, ekseni, dönmeye başladığı anda yöneltildiği bir yıldızın hareketini izler. Bir karşı ağırlık sistemi, bu yatay ekseni yerinde tutar ve bir sönümle sistemi, bu eksenin coğrafi kuzey doğrultusundan ayrılmasını önler. Böylece jiroskop her zaman coğrafi kuzeyi gösterir ve manyetik sapma yapmaz, fakat izcilikte kullanılması büyüklüğü ve elektrik gereksinimi açısından mümkün değildir.