Sterilizasyon, çeşitli yöntemlerle alan veya araç gereçte bulunan sporlar dâhil tüm mikroorganizmaların yok edilmesidir. Sterilizasyon; insan sağlığını tehdit eden hastalık yapıcı mikroorganizmalardan korunmak, besinlerin ve insan vücudu için kullanılan diğer ürünlerin güvenle hazırlanmasında yararlanılan bir yöntemdir. Etkili bir sterilizasyonun için dikkat edilmesi gereken temel ilkeler:
1- Steril edilecek obje iyi yıkanmalıdır.
2- Kullanılan sterilizasyon türü steril edilecek objenin tüm yüzeyine etki etmelidir. Ø Steril edilecek objelerin doğru olarak paketlenmesi gerekir.
3- Sterilizasyon türünün süresi yeterli olmalıdır.
4- Steriliteyi bozmamak için objeler uygun koşullarda saklanmalıdır.
5- Steril edilen objenin üzerine aracın cinsi ve steril edilme tarihi yazılmalıdır.
6- Steril edilen obje sterilizasyonun geçerli olduğu süre içinde kullanılmalıdır.
7- Steril edilecek malzemenin içine ve sterilizasyon yöntemine göre indikatör (steril edilecek malzemelerin sterilliğini doğrulayan ısı ve kimyasal etkenlerle renk değiştirebilen genellikle organik kökenli göstergelerdir) konulmalıdır.
Sterilizasyonun etkin olarak uygulanması enfeksiyonlar ile savaşta çok önemlidir. Enfeksiyonlardan korunma ancak sterilizasyon ve dezenfeksiyon kurallarının bilinmesi ve uygulanmasıyla mümkündür.
Sterilizasyon Yöntemleri
Sterilizasyon ve dezenfeksiyon yöntemlerinin seçimi, steril edilecek obje ve mikroorganizmanın cinsi, kontaminasyon derecesi ve kurumun kullandığı yönteme göre değişmektedir. Sterilizasyon ve dezenfeksiyon fiziksel (ısı, ışın, filtrasyon, ultrasonik ses dalgaları) ve kimyasal (solüsyonlar) yollarla yapılır. Sterilizasyon işleminin kalitesi kullanılan sterilizasyon yönteminin yanı sıra, temel sterilizasyon ilkelerine uyulmasına da bağlıdır.
Fiziksel Yöntemler ile Sterilizasyon
Fiziksel yöntemler sıcak, soğuk, kuruluk, ışınlar, elektrik akımı, sonik-ultrasonik titreşimler, yüksek basınç, osmotik değişikler ve filtrasyon yöntemleri olarak sıralanabilir. Ancak en çok kullanılan fiziksel yöntem ısıdır. Ekonomik, kolay uygulanabilir ve güvenilir özelliktedir.
1- Isı ile sterilizasyon: Isı ile sterilizasyonun etki şekli doğrudan mikroorganizmaların protein yapıları üzerinedir. Proteinler üzerinde koagülasyon (pıhtılaşma) oluşturur. Isı ile sterilizasyon iki yöntemle gerçekleşir.
a) Kuru sıcak hava ile sterilizasyon: Kuru sıcak hava ortamında yapılır. Ortamda nem bulunmadığından sterilizasyon daha uzun süre almaktadır. Bu amaçla Pasteur fırını kullanılır. Kuru hava fırını (pasteur fırını); genel olarak 175°C’de bir saat, 140°C’de ise 3 saat sterilizasyon için yeterlidir. Bu yöntem ile cam ve metal aletler içlerine nemin ulaşamadığı yağlar ve tozlar (talk) sterilize edilir. Çok yüksek ısıda kısa sürede de sterilizasyon mümkündür. Bu tekniğe ultra high temperature (UHT) adı verilir. Bir sıvıyı 135-150°C kadar aniden ısıtıp bu ısıda 4 saniye tutulduktan sonra aniden soğutma uygulanmasıdır.
Mikroorganizmalar üzerine etkisi nemli ısıya göre daha azdır. Bütün mikroorganizmaları öldürmediği düşünüldüğünden dezenfeksiyon yöntemi olarak kabul edilir. Kuru hava ile; nemin geçirgenliğine izin vermeyen pudralar, yağlar, cam eşyalar dezenfekte edilir. Bu yöntemle ısı-zaman ilişkisi şöyledir: 170°C – 1 saat, 160°C – 2 saat, 120°C – 8 saat.
b) Nemli ısı ile sterilizasyon: Nemli ısı ile sterilizasyon aşağıdaki yöntemlerle yapılmaktadır.
i) Basınçlı su buharı (otoklav): Yaygın olarak kullanılan, en etkili ve güvenilir sterilizasyon yöntemidir. Sporlar dâhil tüm mikroorganizmaları öldürür. Basınçlı doymuş su buharı ile sterilizasyonda ısı-zaman ilişkisi şöyledir: 121°C’de 30 dakika, 126°C’de 20 dakika, 134°C’de 15 dakikadır. Bu yöntem; cerrahi aletler, sıvılar, pamuklu materyaller, eldiven gibi cansız objelerin sterilizasyonunda kullanılır.
iii) Basınçsız buhar ile sterilizasyon (koch kazanı): Kaynayan suyun buharının sıcaklığı normal atmosfer basıncında (760 mm Hg) 100°C’dir. Yüksek yerlerde basınç azaldıkça kaynama derecesi düşer. Koch kazanı otoklav gibi silindir şeklinde ve madenden yapılmıştır. Hava gazı veya elektrik ile çalışır, üstünde koni şeklinde kapağı ve buna tespit edilmiş manometresi vardır. Kazanın içinde sterilize edilecek eşyanın konduğu bir ızgara bulunur. Bunu aşmayacak şekilde kazanın dibine su konur ve ısıtılır. Husule gelen buhar kazanın içini doldurur ve kapakla kazanın gövdesi arası delikten dışarı çıkar. Ġçindeki suyun bitmemesi için yandaki bir musluktan damla damla su konulur. Basınç olmadığından ve sıcaklık çok fazla olmadığından açılıp kapanması çok basittir.
iii) Kaynatma: Isıya dirençli mikroorganizmalar, sporlu bakteriler ve bazı virüsler 100°C’de birkaç saat dayanabilir. Bu nedenle kaynatma ancak evde ısıya dayanıklı metal ve cam eşyaların dezenfeksiyonu için kullanılabilir. 100°C’den fazla ısıya dayanmayan maddelerin sterilizasyonunda kullanılır. Ancak bilinmesi gereken iki önemli husus vardır. Su ancak deniz seviyesinde 760 mm Hg basıncında 100°C’de kaynar. Sterilizasyon zamanı,kaynama derecesinde sterilize edilen maddenin cinsine göre değişir ve sporları öldürmek bazen hiç mümkün olmaz.
2- Filtrasyon (süzme) ile sterilizasyon: Sıvı maddelerin sterilizasyonunda başvurulur. Sıvı ortamda bulunan mikroorganizmaları sıvıdan ayırma işlemidir. Mayilerin sterilizasyonu bu yöntemle yapılmaktadır. Filtrasyon amacı ile kullanılan aletlere filtre denir. Özellikle diğer sterilizasyon yöntemleri ile bozulabilen maddeler için kullanılır. Kimyasal maddeler, sterilizasyondan çok dezenfeksiyon için kullanılır. Bu yöntem ile steril edilen aletlerde her hangi bir hasar oluşmaz.
3- Işınlarla sterilizasyon: Işınlarla sterilizasyonda ultraviyole ışınları, X ışınları, beta ve gama ışınları kullanılır. Bu ışınlar mikroorganizmaların DNA (deoksiribonükleikasit)nın yapısını bozarak etki eder. Gıda sanayisinde, ortam ve suların sterilizasyonunda, protez, sentetik kalp kapakçıkları ve cerrahi malzeme gibi özel malzemelerin sterilizasyonunda kullanılır. Steril edilen alet ya da maddenin bu özelliğini uzun süre koruyabilmesi için sterilizasyon işleminden önce hazırlık yapılmalıdır. Bunun için makas, pens, bistüri gibi aletler sık dokunmuş bez kılıflara, kalay veya ambalaj kâğıtlarına sarılır.
Kimyasal Yöntemler ile Sterilizasyon
Kimyasal sterilizasyon en çok aşağıdaki yöntemlerle yapılır.
a) Gazlarla kimyasal sterilizasyon: Genellikle kullanılan gaz etilen oksittir. Bu gaz mikroorganizmaların bütün türlerine etkilidir. Sterilizatörden çıkarılmış malzeme hemen kullanılmamalı, havalandırma bölmesine alınarak havalandırılmalıdır. Havalandırma, malzemenin 50–60°C’de, 8–12 saat veya oda ısısında 7 gün bırakılması ile gerçekleştirilir.
b) Sıvılarla kimyasal sterilizasyon: Uygun olarak kullanıldığında bakteri, mantar, tüberküloz basili ve virüslerin tüm şekillerini yok eder. Sterilizasyon solüsyonu olarak genellikle gluteraldehit ve formaldehit kullanılır. Gluteraldehitin %2’lik solüsyonu etkilidir. Genellikle sistoskop, bronkoskop gibi lensli aletlerin sterilizasyonunda kullanılır. Sterilizasyonun gerçekleşmesi için aletler on saat glutaraldehitte bekletilmelidir ve kullanılmadan önce içinden distile su geçirilerek iyi havalandırılması sağlanmalıdır.
