Virüsler hariç bütün hücrelerde bulunan ribozom, büyüklüğü 150-200 Angstrom arasında değişen en küçük organeldir. Ribozomlarda protein sentezi yapılır. Hücreye giren aminoasitler burada protein haline getirilir. Proteinler hücrenin en önemli yapıtaşları olduğu için ribozomlar da hücrenin en önemli organelidirler. İzole edilmiş ribozomlar, hücre dışında gerekli ortam hazırlandığında protein sentezi yapılır.
Ribozom, ribozomal RNA (rRNA) ve proteinlerden oluşmuştur ve hücrenin protein sentez yerlerine verilen addır. Tüm canlı hücrelerde bulunur. Virüsler hücresel değildir. Virüslerde bulunmaz. Sitoplazmada serbest veya endoplazmik retikulum’a bağlı olarak bulunan 120-200 Å (angstrom) çapında yapılardır. Ribozomun yaklaşık %65 kadarı rRNA, geri kalan %35’lik bir kısmı ise ribozomal proteinlerden oluşur.
Ribozom iki alt birimden oluşur.
Ökaryotlarda büyük alt birim 60S, küçük alt birim ise 40S’tir. Bu alt birimlerin birleşimi 80 S’lik ökaryot ribozomunu oluşturur.
Prokaryotlarda büyük alt birim 50S, küçük alt birim 30 S’tir. Bu alt birimlerin birleşimi ise 70S’lik prokaryot ribozomunu oluşturur.
Kloroplast=70S : 50S ( 23S, 4.5S, 5S rRNA’lar ve ~8 protein; 30S (16S rRNA ve ~11 protein).
Mitokondri= 55S türlere göre değişebilir.
- İnsan Mitokondrisi: 16S ve 12S rRNA (2 tane).
- Bitki Mitokondrisi: 16S, 12S ve 5S rRNA (3 tane).
S = Svedberg birimi = Sedimantasyon (çökelme) katsayısı. 1X10 -13 sn’de sedimantasyon katsayısı 1S olarak kabul edilir.
Ribozomlar protein sentezlerinin yapıldığı merkezlerdir. Protein sentezleneceği zaman DNA’nın yarım dizisi karşısında sentezlenen mRNA zinciri ribozomun 40S’lik küçük alt birimine bağlanır. Ribozomlar tek yahut gruplar halinde bulunurlar. Tek bulunanlara monomer ribozom, gruplar halinde bulunanlara ise polizom veya poliribozom denir. Bunlar ayrıca hücrenin tipi, gelişmesi ve fonksiyonuna göre ya endoplazmik retikulum’a bağlı veya sitoplazmada serbest olarak bulunurlar. Endoplazmik retikulum’a bağlı olanlar hücre dışına verilecek proteinleri (pankreas, sindirim enzimleri vb.) serbest ribozomlar ise hücrenin ihtiyaç duyduğu yapısal proteinleri sentezler.
Ribozomun Görevleri
Ribozomun temel görevi protein sentezlemektir. Protein üretimi hücrenin yaşam döngüsünün temelini oluşturur. Çünkü hücrede meydana gelen bütün faaliyetler enzimler tarafından yürütülür. Enzimler de protein yapılıdır.
Hücrenin yönetici molekülü hücreyi idare etme işini büyük oranda ilgili proteini üretmekle yerine getirir. Üretim için genden çıkan kod ribozom sayesinde protein üretilmesini sağlar.
Protein sentezinin yeri, proteinin kullanılma amacına bağlıdır. Protein onu endoplazmik retikuluma (ER) yönlendiren bir sinyal içeriyorsa, ribozom kendisini ER’ye yerleştirecek ve ona bağlı hale gelecektir. Aynı ribozom daha sonra ayrışabilir ve gerektiğinde serbest hale gelebilir. Serbest ribozomlar, esasen hücre içinde kullanılan proteinleri sentezler.
Ribozom endoplazmik retikulum üzerinde ise ortaya çıkan yapıya granüllü ER, eğer yapısına katılmamışsa granülsüz ER olur.
Ribozomun Hücrede Bulunduğu Yerler
Ribozomlar, hücrede bir organele bağlı veya serbest olarak görülür. Bağlı olarak E.R ve çekirdek zarı üzerinde serbest olarak da sitoplazma sıvısı kloroplast ve mitokondri matriksinde bulunurlar. Hücrelerde iki farklı büyüklükte ribozom bulunur. Bunlar 70S ve 80S ribozomlarıdır.Prokaryotlarda ökaryotları kloroplastları ve mitokondrilerinde küçük ribozomlar bulunur. Ökaryot hücrelerin ribozomları ise 80’dir.
- Sitoplazmada serbest olarak,
- Endozlazmik Redikulumun zarlarına yapışmış olarak,
- Çekirdek zarına yapışmış olarak,
- Mitokondri ve kloroplast yapısında bulunurlar.
Ribozomun Özellikleri
Ribozomun birçok özelliği vardır. Bu özelliklerden en önemli olanlarına değinelim. Aşağıda ribozomun özellikleri maddeler halinde verilmiştir.
- Ribozom büyük alt birim ve küçük alt birim olmak üzere iki alt yapı içerir.
- Alt birimler protein sentezinde birleşip sonra tekrar ayrılır.
- Ribozomun temel görevi protein sentezlemektir.
- Birçok çeşitte proteini tek bir organel üretebilir.
- Zarsız bir organeldir.
- Yapısında ribozomal RNA ve çeşitli proteinler bulunur.
- Endoplazmik retikulumun üzerinde bulunabilir.
- Mitokondri gibi organellerin içinde de ribozom vardır.
- İhtiyaca göre bir hücrede çok sayıda bulunabilir.
- Canlı her hücrede ribozom bulunmak zorundadır. Bu nedenle en hayati organel olarak kabul edilebilir.
- Canlıların çoğunda yapısı büyük oranda benzerdir ancak içerdiği proteinlerde farklılıklar vardır.
- Ribozomla ilgili bilmemiz gereken en temel özellikler bunlardır.
