Kromozom; DNA’nın “histon” proteinleri etrafına sarılmasıyla, yoğunlaşarak oluşturduğu, canlılarda kalıtımı sağlayan genetik birimlerdir. Kromozomları “DNA paketleri” şeklinde düşünmek mümkündür. Bu açıdan bakıldığında kromozom da aslında bir DNA molekülüdür diyebiliriz. Tabii burada ufak bir farklılık söz konusudur. Her canlıda birden fazla kromozom bulunur; yani DNA ipliği tek bir şerit halinde değil, birden fazla noktada kırpılmış halde bulunur. İşte bu kırpılmış paketlere biz kısaca “kromozom” denir. Kromozomların tümü, doğal olarak bir canlının bütün genetik bilgisini barındırmaktadır. Bir canlının bütün genetik bilgisine genom adı verilir. Kromozomlar mikrometre boyutunda olup ancak elektron mikroskobu ile görülebilirler.
Kromozom’daki her uzun parçaya ise kromatit denir. Farklı bir ayrıntılı ifade ile kromatit, DNA’nın hücre bölünmesi esnasında sentezlenen, protein bir zarf ile paketlenerek sentromer ile birbirine tutturulmuş iki kopyasından her biridir. (Aşağıda görüldüğü üzere kromozomlar genellikle X şeklinde gösterilirler; ancak bu kısmen doğrudur! Çünkü eğer bir kromozom X şeklinde gösteriliyorsa, o hücre bölünme safhasında -yani profaz evresinde- demektir. Bu evrede X şeklinin her bir yarısını oluşturan yapılara kromozom değil, kromatit adı verilir. Kromozomlar normal şartlarda tekil zincirlerdir; bölünme zamanı haricinde X şeklinde bulunmazlar! Ayrıca, özellikle bilimsel araştırmalarda kromozomlar bölünme sürecinde çiftler halinde incelendiği için sayı olarak ikiye çarpılarak sonuç verilir. Örneğin; insanda 23 çift kromozomdan toplam 46 kromozom var denilir.)
Kromatitlere aynı zamanda kardeş kromozomlar (sister chromatids) denir. Yani kromatit, yeni kopyalanmış ve halen birbirine yapışık kromozom demektir. Kardeş kromatitler (birbirine bağlı olan kromatitler), kromozom’un sentromer bölgesinden birbirlerine bağlıdır. Bu kromatitlerin her biri özdeş bir DNA molekülü taşır. Yani bir kromozomda iki DNA molekülü bulunmaktadır.
Bu her bir kromatit’de bulunan DNA molekülleri aynı genetik şifreyi bulundururlar. Daha basitçe ifade etmek gerekirse, her bir kromatit’de bir DNA kopyası vardır. Bölünme öncesi bir kromozom, birbirinin kopyası iki kitap gibidir.
“Bir kromozomdaki kromatit sayısı, o kromozomdaki DNA kopyası sayısını gösterir. Kardeş kromatitler, birbirlerinin kopyası olan DNA’ları taşırlar.”
Kromatitler; kromozom eşlenmesi sonucunda oluşurlar ve iki kromatit bir araya gelerek kromozomu oluşturur. Mitoz bölünme esnasında her bir kromatit, profaz evresinde eşlenerek yeni oluşacak hücrelere yönetici moleküller olarak geçerler ve böylece her iki hücre de aynı kalıtsal özelliklerine sahip olmuş olur.
Üstte bir numaralı şekilde iki kromozom bulunurken, iki numaralı şekilde ise yine iki kromozom bulunmaktadır.
Bir numaralı şekilde bölünme sonrası meydana gelen tek kromatitli kromozomlar görülürken, iki numaralı şekilde ise bölünme öncesi (eşlenme sonrası) oluşmuş olan kromozomlar görülmektedir.
“Tek kromatitli kromozom eşlenmemiş, iki kromatitli kromozom eşlenmiştir.”
Kromozom içindeki DNA işlevsel değildir. Zaten bölünme sonrası kromozom tekrar kromatin ipliğine dönüşür ve DNA’da tekrar işlevsel hale gelir. Üstteki resimde homolog kromozom kavramının geçtiğini görüyoruz. Homolog kromozom, biri anneden biri babadan gelen şekil ve büyüklük bakımından aynı, aynı karaktere etki eden kromozomlardır. Gen dizilişleri genelde farklı olabildiği gibi aynı da olabilir.
