Hücre zarı ya da hücre membranı, hücrenin dış kısmında bulunan, molekülleri özelliklerine göre hücre içine alan veya dışarı bırakan seçici geçirgen katmandır. Hücre zarı dinamik ve esnek bir yapıya sahiptir.
Elektron mikroskobunda hücre zarı oldukça basit yapıda görülür. İki koyu ve bir açık renk olmak üzere üç tabakalı görülen yapıya, üç tabakalı veya unit zar, birim zar, denir. Bu tabakaların kalınlığı 75-100 Å arasında değişir. Lipitlerin hidrofobik kuyrukları açık renk görülür. Lipitlerin hidrofilik uçlarıyla proteinler birlikte koyu çizgiler oluşturur.
Hücre zarı ile ilgili geçerli olan model 1972 yılında Singer ve G.Nicholson tarafından geliştirilmiştir. Akıcı mozaik zar modeli olarak açıklanan bu modelde zarın yapısında iki sıra halinde fofolipit tabakası bulunur. Fosfolpitlerin suyu seven (hidrofilik) baş kısımları dışta, suyu sevmeyen (hidrofobik) kuyruk kısımları ise içe doğru yerleşmiştir.
Hücre zarının kimyasal yapısı
- Zar lipitleri
- Fosfolipit
- Glikolipit
- Sterol
- Zar proteinleri
- Zar karbonhidratları bulunur.
Hücre Duvarı ( Hücre Çeperi)
Bazı canlılarda hücre zarının dışında hücre duvarı (hücre çeperi) vardır. Bakteri, alg, mantar ve bitkiler hücre çeperi bulundururlar. Hayvan hücrelerinde yoktur.
Canlı türlerine göre çeperin yapı maddesi:
- Mantarlarda → kitin,
- Bitkilerde ve alglerde → selüloz,
- Bakterilerde→ peptidoglikan
- Arkebakterilerde→ Sahte (yalancı) peptidoglikan (Peptidoglikan: Protein + karbonhidrat)
- Bitkilerde çeperi düzenleyen organel, golgidir.
- Hücre yaşlandıkça biriktirecekleri madde miktarı artacağından yaşlı hücrelerde çeperler daha kalındır.
Hücre Duvarının Özellikleri
- Cansızdır.
- Esnek değildir.
- Akışkanlık yoktur.
- Sağlam ve dayanıklıdır.
- Madde geçişini sağlayan hücre zarındaki pordan büyük geçitlere sahiptir.
Hücre Duvarının Görevleri
- Hücreyi ve zarı dış etkilerden korur.
- Hücreye şekil verir.
- Hücrenin fazla su alıp, şişerek patlamasını engeller. (Turgor basıncına karşı koruma sağlar)
- Otsu bitkilerin dik durmasına yardımcı olup bitkilere destek sağlar.
Hücre Zarı ve Hücre Çeperinin Karşılaştırılması
Hücre Zarının Görevleri Nelerdir?
Hücre zarı, oldukça karmaşık ve devingen yapısıyla, hücre canlılığının çok önemli bir bileşenidir. Hücre canlılığının ve özgün hücre işlevlerinin sürekliliğini mümkün kılan çok önemli bazı fonksiyonları yerine getirir ki, bunları şöyle sıralamak mümkündür;
- Hücre içi ortamın özgün bileşimini hücre dışı ortamdan ayırmak,
- Hücre içi ile hücre dışı ortamlar arasında seçici bir şekilde madde alışverişini sağlayarak hücrenin atıklarını hücre dışı ortama vermek, hücre dışından hücreye gerekli maddeleri almak ve hücre içi ortamın özgün yapısını korumaya yardımcı olmak,
- Komşu hücrelerle iletişimi ve madde alışverişini sağlamak,
- Hücreyi dış ortamdan ayırır.
- Hücreye şekil verir.
- Madde giriş-çıkşını düzenler.
- Canlı yapıdadır.
- Kalınlığı 6-10 nm’dir.
- Protein, yağ ve karbonhidratlardan oluşur.
- Aktif taşıma olayını düzenler.
- Hücrenin beslenmesine yardımcı olur.
- Komşu ve yabancı hücreyi bulur.
- Hücreyi alınacak hormonları tanır.
- Hücrenin yıpranan kısmını onarır.
- Metabolizma atıklarının dışarı atılmasını sağlayarak iç ortamı düzenler.
- Prokaryot hücreye sahip canlılarda zardaki solunum enzimleri sayesinde enerji üretimi sağlanır.
