Ata canlıdan gamet oluşturmaksızın mitoz bölünme ile yeni bireylerin oluşmasına eşeysiz üreme denir. Başka bir ifade ile eşeysiz üreme tek bir organizmadan yalnızca bu organizmanın genlerini alarak yeni bir canlı üremesidir. Gamet oluşumu yani üreme hücresi oluşmadığından döllenme de gerçekleşmez. Not: Eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik ancak mutasyon sonucunda gerçekleşebilir.
Tüm prokaryotlar eşeysiz olarak üreseler de bazen bakteriyel konjugasyon, transformasyon, transdüksiyon gibi yatay gen transferi mekanizmaları rekombinasyon anlamında eşeyli üremeye benzetilir. Çok hücreli canlılarda, özellikle hayvanlarda tamamen eşeysiz üreme görece nadir olarak görülmektedir. Çok hücreli canlılarda eşeyli üremenin neden çok yaygın olduğu anlaşılamamıştır. Günümüzdeki hipotezler eşeysiz üremenin hızlı popülasyon artışında ve kararlı ortamlarda kısa süreli avantajları olabileceğini ancak eşeyli üremenin daha hızlı bir genetik çeşitlilik sağlayarak değişen ortamlara adaptasyonda çok bariz bir avantajı olduğunu önermektedir. Gelişimsel kısıtlamalar neden çok az hayvan türünün yaşam döngüleri boyunca eşeyli üremeden neden tamamen vazgeçtiğini açıklayabilir. Eşeyli üremeden eşeysiz üremeye geçmenin önündeki kısıtlardan biri mayoz bölünmenin kaybolmasıyla birlikte mayoz bölünme sayesinde DNA tahribatının rekombinasyon sayesinde koruyucu onarımında yok olması olabilir.
Eşeysiz Üreme Özellikleri
- Tek ata canlı vardır.
- Temelini mitoz bölünme oluşturur.
- Çeşitlilik sağlanmaz.
- Değişen çevre şartlarına dayanıksız bireyler oluşur.
- Kısa aralıklarla çok sayıda birey oluşur.
Eşeysiz Üreme Çeşitleri
1) Bölünerek Üreme
Arke, bakteri, amip, paramesyum ve diğer tek hücreli canlıların çoğunda görülür.
Ana bireyin belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra bölünmesi ile gerçekleşir.
Temelini mitoz bölünme oluşturur.
Oluşan bireylerin genetik yapısı birbirleriyle ve ata canlıyla aynıdır (Mutasyon yoksa).
2) Tomurcuklanmayla Üreme
Bira mayası, sünger, hidra, denizanası ve mercanlarda görülür.
Ana canlı üzerinde mitoz ile oluşan çıkıntıların gelişerek yeni canlıları oluşturmasıdır.
Oluşan bireyler ana canlıdan ayrılabileceği gibi bağlı kalıp koloni de oluşturabilir.
Genetik çeşitlilik sağlanmaz.
Not: Hidra, denizanası ve süngerler eşeyli üreme de yapabilir.
2) Sporla Üreme
Üremede rol oynayan sporlar, haploit canlılarda mitoz bölünmeyle, diploit canlılarda mayoz bölünmeyle meydana gelir. Sporlar n kromozomludur. Bu üreme şekli; bazı bir hücrelilerde örneğin, plazmodium, mantarlar, eğrelti otu, su yosunlarında ve kara yosunlarında görülür.
Not: Sporlar, mayoz ile oluştuğunda sporla üremede çeşitlilik sağlanır.
Mantarlar eşeysiz üreme sırasında olgunlaşarak her spor kesesi n kromozomlu sporlar oluşturur. Rüzgar, su ile uygun ortama taşınan spor, müsilaj salgılayarak tutunur. Daha sonra hif ve miseller gelişir. Hiflerin bir kısmı yüzeye dik büyür ve uçlarında spor kesesi gelişir.
3) Vejetatif Üreme
Gelişmiş bitkilerde görülen rejenerasyona (yenilenmeye) dayalı üreme şeklidir. Bitkinin üremeyle ilgili olmayan bir organından (vejatatif organ) yeni bir bitkinin oluşmasıdır. Bitkinin, kullanılan organına göre çeşitlere (çelikle, yumruyla, sürünücü gövde ile) ayrılır.
Not: Vejatatif üreme sayesinde, ana bitkinin kalıtsal özellikleri korunduğu için ırkın devamlılığı sağlanır, daha kısa sürede yeni bir bitki elde edilir. Ayrıca tohum oluşturma yeteneğini kaybetmiş bitki türlerinin nesli devam eder.
a- Çelikle Üreme
Ana bitkiden koparılan yaprak ya da dal parçasına çelik, çeliğin gelişerek yeni bitkiyi oluşturmasına çelikle üreme denir. Çelik olarak seçilen parçalar genç dallardan alınır. Bunun nedeni, bu parçalarda mitoz bölünmenin hızlı olmasıdır. Örneğin; kavak ve söğüt dallarından yeni bitki elde edilmesi.
b- Yumruyla Üreme
Besin depolamış toprak altı gövdesinden (yumru) yeni bitkinin gelişmesidir. Örneğin; patates yumrusundan yeni patates gelişmesi.
c- Sürünücü Gövde ile Üreme
Toprak üstünde ya da altında sürünen gövde yapılarından kök oluşumu ile yeni bitkinin oluşmasıdır. Örneğin; çilek bitkisinde üreme.
4) Rejenerasyon (Yenilenme) ile Üreme
Organizmanın eksilen parçalarının onarılarak yeni canlının oluşturulmasıdır. Tüm çok hücreli canlılarda rejenerasyon yeteneği vardır. Fakat bu yetenek, canlının evrimsel gelişmişlik derecesi arttıkça azalır. Bu nedenle rejenerasyon basit yapılı canlılarda üremeyi, gelişmiş yapılı canlılarda onarımı sağlar.
Örneğin; denizyıldızından kopan parçaların kendini yenileyerek yeni denizyıldızlarını oluşturması (Üreme). Kertenkelenin kopan kuyruğunun yerine yeni bir kuyruğun oluşması (Onarım).
Not: İnsanda dil, deri, kemik iliği ve karaciğerin rejenerasyon yeteneği fazlayken; kalp, sinir ve gözde bu yetenek yok denecek kadar azdır.
