Endospor, bakterilerin yaşamlarını sürdürebilmek için gelişmeye uygun olmayan koşullarda (ortamda besin maddelerinin yetersizleşmesi, metabolik ürünlerin bakterilerin çoğalmasını güçleştirecek şekilde artması, vb.) oluşturdukları yapıdır. Endosporlar genellikle hücre içinde oluştuğundan bu adı alır. Bakterilerin büyük çoğunluğu spor oluşturamamasına karşın toprakta yaşayan mikroorganizmalar olan Clostridium ve Bacillus cinsine ait bakteriler endospor meydana getirir.
Endosporlar, vejetatif hücrelere göre radyasyona, kurumaya, kimyasal maddelere, soğuğa ve sıcaklığa karşı daha dayanıklıdır. Örneğin endospor oluşturan bakterilerin vejetatif hücreleri 80 °C’de 10 dk. ısıtma ile öldürülebildiği hâlde endosporları çok daha yüksek sıcaklıklara dayanabilir, saatlerce kaynatma ile öldürülemez. Bunun sebebi endopsorda vejetatif hücreden farklı olarak dipikolinik asit adı verilen kimyasal bir madde bulunmasıdır. Bu madde öz bölgesi olarak adlandırılan bölgede bulunur. Öz bölgesinde su varlığının az olması da bu madde ile endosporun ısıya olan direncini artırır.
Bakterilerin spor yapması olayına sporulasyon denir. Bakteriler, normal ortam koşullarında vejetatif yaşam döngüsüne devam eder ancak ortamda olumsuz koşulların varlığı (besin azlığı, radyasyon, vb.) durumlarında endospor oluşturur. İlk olarak kromozomunu çoğaltır ve asimetrik bölünme ile ilkin spor oluşumunu gerçekleştirir. İlkin spor oluşumundan sonra endosporun etrafında onu olumsuz koşullardan koruyacak yapılar oluşturulur. Ana hücrenin parçalanması ile endospor serbest hâle geçer. Ortam koşulları eski hâline gelinceye kadar dormant (dinlenme) durumunda bekler. Ortam koşulları çoğalması için uygun hâlde olduğunda çimlenme olayı ile tekrar vejetatif hücreyi oluşturur ve vejetatif yaşam döngüsüne devam eder. Bakteriler için endospor neslini devam ettirme (üreme) yapısı değil olumsuz koşullardan korunma yapısıdır.
Bir endosporun en iç kısmında Nükleoid adı verilen bakteriyel kromozom bulunur. Bunların bulunduğu bölgeye öz bölgesi adı verilir. Bu öz bölgesinde DNA, RNA, eriyebilir protein, karbonhidrat, lipit, fosfat, organik ve inorganik maddeler vardır. Oluşumun ileri aşamalarında öz bölgesinin yerini iç zar alır. Dış zar ise çok kartlı bir yapıya dönüşür. İç zar ve dış zar arasında ağ şeklinde kabuk oluşur. Dış zar çok katlı olup bazı bakteriler bu zarın üzerinde spor kılıfı (ekzospor) oluşturabilir.
Spor, vejetatif hücrenin içerisinde oluşur. Yuvarlak ve oval yapıdadır. Endospor çoğunlukla uç kısımlarda oluşmasına karşın hücrede farklı bölgelerde oluşabilir. Bunlar bakterinin ortasında (santral),uca yakın (sub-terminal) veya uçta (terminal) yer alır. Endosporların mikroskopta incelenmesi özel boyama yöntemleri mümkündür.
Hücre bulunduğu ortamda yaşamı için gerekli koşulları bulursa bölünerek neslini sürdürür fakat ortamda tekrar olumsuz koşullar oluşursa bakterinin bölünerek neslini çoğaltması tehlikeye girer. Bu durumda hücre tekrar endospor oluşturur.
Endosporların keşfi gıda endüstrisinde bozulabilir yapıdaki yiyeceklerin korunması için yeni tekniklerin ve sterilizasyon yöntemlerinin gelişmesine sebep olmuştur. Örneğin; konservecilikte endospor oluşturan bakterilerden olan Clostridium cinsi bakteriler endospor oluşturmaları nedeniyle bozulma etmenidir. Bu nedenle konserveler için Clostridium sporlarının öldüğü sıcaklıktır.
Kaynak: MEGEP Yayınları | Gıda Teknolojisi – Temel Mikrobiyoloji
