Yaşamın sürdürülmesi için hücrede oluşan tüm kimyasal değişikliklere “metabolizma” denir. Metabolizma hücrede tüm yapım ve yıkım olaylarını kapsar.
Tam dinlenme durumunda, organların çalışması, vücut sıcaklığının korunması yaşamın sürdürülmesi için zorunlu enerji harcamasına “bazal metabolizma” denir. Bu, total metabolizma hızının yüzde 60’ına denk gelir. Yani vücutta bulunan hücreler günlük alınan enerjinin yüzde 60’ını normal şartlarda harcar. Geriye kalan enerjinin yüzde 10-15’lik bölümü almış olduğumuz gıdaların emilimi sırasında harcanır. Bu enerji mide ve bağırsak hücreleri tarafından harcanır. Kalan yüzde 15-30’luk bölümüyse gün içinde bize hareketlilik sağlayan çizgili kaslar tarafından harcanır. Dolayısıyla gün içinde, ne kadar hareketli olunur ve egzersiz yapılırsa, metabolizma hız oranı da o kadar artar. Öncelikle, vücuda alınan sıvı ve katı gıdalar, bağırsaklarda emilerek kana geçer. Bu gıdalar; bağırsaklarda parçalandıktan sonra, yağ, protein ve karbonhidrat (karmaşık şeker) olarak kana geçer. Yağ, protein ve karbonhidratlar enerji kaynağıdır. Vücut hücreleri normal şartlarda sadece glikoz (parçalanmış şeker) harcar. Düzensiz beslenme ve dengesiz diyetler vücut proteinlerinin yakılmasına ve kas kaybına neden olmaktadır. Aynı zamanda metabolizma hızını düşürür. İlerleyen yaş, hareketsizlik, hormonsal dengesizlikler, hipotiroit gibi bazı rahatsızlıklar, sürekli kilo alıp vermeler, zayıflama uğruna düşük kalorili diyetler uygulamak metabolizma hızının yavaşlamasına neden olur.
Bazal Metabolizmayı Etkileyen Etmenler
Bazal metabolizma hızı bireysel özelliklere göre değişir. Bazal metabolizmayı etkileyen faktörler şunlardır:
Yaş: Büyümenin en hızlı olduğu bebeklik döneminde bazal metabolizma hızı yüksektir. Yaş ilerledikçe bazal metabolizma hızı düşer.
Cinsiyet ve Vücut Bileşimi: Vücutta yağ dokusu arttıkça bazal metabolizma hızı düşer, kas dokusu artınca bazal metabolizma hızı yükselir. Genellikle kadınlarda yağ dokusu erkeklere göre daha fazladır; bu nedenle kadınların bazal metabolizma hızı erkeklerden biraz düşüktür. İşçi ve sporcu gibi kasdokusu fazla olanlarda bazal metabolizma hızı, hafif işle uğraşanlara göre % 6 kadar daha yüksektir.
Hormonlar: Tiroid bezinden salgılanan troksin hormonu bazal metabolizma hızını etkiler. Bu hormonun aşırı salgılanması durumunda bazal metabolizma hızı yükselir, az salgılanması sonucunda bazal metabolizma hızı düşer.
Hamilelik ve Emziklilik: Hamileliğin ilk aylarında bazal metabolizma hızında artma başlar ve son üç aylık dönemde bazal metabolizma hızı %20 artış gösterir. Bunun sebebi bebeğin hızlı büyümesidir. Bazı hamilelerde ise bazal metabolizma hızı değişiklik göstermemektedir. Menstrasyon (adet dönemi) bazı bayanlarda bazal metabolizmayı artırırken bazılarında herhangi bir değişiklik yapmamaktadır.
Hastalık: Özellikle ateşli hastalıklar bazal metabolizma hızını yükseltir.
Sürekli Açlık: Uzun süreli açlık ve yarı açlık durumu, bazal metabolizma hızını düşürür. Uzun süre az besin alanlarda bazal metabolizma hızında %20 civarında düşme olduğu bulunmuştur. Aşırı ve sürekli açlık durumunda bazal metabolizma hızında %50 azalma olduğu saptanmıştır. Bunun sebebi; vücudun bazal metabolizma için daha az enerji kullanmaya alıştığı buna göre, aç kalarak zayıflama diyeti uygulamanın ne kadar yanlış bir yöntem olduğu görülmektedir.
Uyku: Uykunun ilk saatlerinde bazal metabolizma hızında önemli değişiklik görülmemekle birlikte uykunun ilerleyen saatlerinde bazal metabolizma hızında % 10’a kadar düşme gözlemlenir.
Diyetin bileşimi: Uygulanan diyette proteinin çok bulunması bazal metabolizma hızını yükseltir.
Çevre Sıcaklığı ve Irk: Çevre sıcaklığının ve ırkın bazal metabolizma hızı üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığı sanılmaktadır Sıcak iklimde yaşayanların bazal metabolizmanın biraz düşük olduğunu gösteren raporlar bulunmakta ise de, bazı çalışmalarda bunun aksi bildirilmektedir.
Uyarıcılar: Kafein ve diğer uyarıcılar bazal metabolizma hızını arttırırlar. İlaçlar da azaltıcı ve/veya yükseltici etki yaparlar. Ölçümden en az 12 saat öncesine kadar bu tip maddeleri almaktan kaçınınız.
Kaynak: MEGEP | Milli Eğitim Yayınları Aile ve Tüketici Hizmetleri – Enerji Hesaplamaları
