Ayçiçeği dünyada uygun iklime sahip birçok ülkede yetiştirilen önemli bir yağ bitkisidir. Ayçiçeği bitkisi ülkemizin farklı yörelerinde günebakan, gündöndü ve gün çiçeği isimleriyle de bilinmektedir. Ayçiçeği tek yıllık bir bitki olup yüksek oranda yağ içermektedir. Ülkemiz ekonomisi için önemli bir yağ bitkisidir.
Dünya’da ayçiçeği üretimi son yıllarda 23 milyon ton civarında olup Türkiye üretime ilk 10 ülke arasında yer almaktadır. Dünya ayçiçeği üretimi son yıllarda 23 milyon ton civarında olup, Türkiye üretimde ve ekim alanlarında ilk on ülke arasında yer almaktadır. Ülkemizde yağlık ayçiçeği üretimi, genelde Trakya ve Marmara Bölgesinde yoğunlaşmışken, çerezlik üretimi ise, çoğunlukla iç ve Doğu Anadolu Bölgesinde, az miktarda diğer bölgelerde de ekimi yapılmaktadır. Ülkemiz yağlık ayçiçeği ekim alanları son yıllarda iklim koşullarına ve uygulanan fiyat politikalarına bağlı olarak çerezlikte 0,9-1 milyon dekar ekim alanı, üretimi de 140-170 bin ton, iken; yağlıkta ekim alanı 5-5,5 milyon dekar ekim alanı, üretimi ise artış göstererek yaklaşık 1,5 milyon ton üretim gerçekleşmiştir. Yağlık ayçiçeği üretiminde yıllar içerisinde uygun verimli çeşitlerin ekimi ile birim alandan alınan verimde de artış gerçekleşmiştir. Ayçiçeği ekim alanları, mekanizasyona en uygun bitki olması ve fazla işgücü gerektirmemesi nedeniyle, değişik yörelerde yıldan yıla artmaktadır.
Günümüzde dünya bitkisel ham yağ üretiminin yaklaşık %13’lük bölümü ayçiçeğinden karşılanmaktadır. Ülkemizde ise bitkisel ham yağ üretiminin %46’sı ayçiçeğinden karşılanmaktadır. Ülkemizde yıllık ortalama 220-380 bin ton ayçiçeği yağı üretilmektedir.
Ayçiçeğinin Bitkisel Özellikleri
Kök: Ayçiçeği saçak köklü bir bitkidir. Saçak kökler, toprak içerisinde 10-15 cm derindeki ana kök üzerinden çıkarlar ve 60-150 cm yanlara doğru gelişirler. Ayçiçeğinde saçak köklerin gelişmesi genellikle toprağın üst kısmındaki 30-60 cm’lik derinlikte yoğunlaşmaktadır. Ayçiçeğinde genelde kuvvetli bir kök sistemi mevcut değildir. Ancak, son yıllarda yapılan ıslah çalışmaları ile kuvvetli kök sistemine sahip kısa boylu çeşitler ıslah edilmiştir (yatmaya karşı dayanıklı).
Sap: Ayçiçeğinde saplar dik olarak büyür. Uzunluğu 50-500 cm, sap kalınlığı ise 1-10 cm arasında değişmektedir. Ayçiçeğinde sap uzunluğu; boğum sayısı ve boğum araları mesafesine göre değişmektedir. Bitkideki boğum sayısı arttıkça, sap incelmekte ve uzunluk artmaktadır. Kısa boylu çeşitlerde boğum sayısı azalmakta ve sap kalınlaşmaktadır. Ayçiçeğinde sap ve yaprakların üzerleri tüylerle kaplıdır. Sap odunsu ve iç kısmı süngerimsi öz maddesi ile doludur. Sapta meydana gelebilecek dallanma tohum verimini olumsuz yönde etkilemektedir. Ayçiçeğinde dallanma farklı şekillerde olmaktadır. Ayçiçeği tarımının başladığı ilk yıllarda, üretimde kullanılan çeşitler dallanmakta ve boyları uzun olmaktaydı. Makinalı hasadın başlamasıyla birlikte, dallanmayan kısa boylu çeşitler ıslah edilmiştir. Bugün üretimi yapılan ayçiçeği çeşitlerinde tek tabla oluşmaktadır.
Yaprak: Ayçiçeği tohumu çimlendiğinde, toprak yüzünde iki adet kotiledon yaprak oluşur. Daha sonra bunların arasında ilk bir çift gerçek yapraklar çıkar. Ayçiçeğinde yaprak şekli tersine piramit şeklinde olup, geniş yaprak ayasına sahiptirler. Yaprak ayasının kenarları genellikle düzdür. Yapraklar uzun bir yaprak ayası ile ana gövdeye bağlanırlar. Bitkide oluşan yaprak sayısı çeşit özelliğine bağlı olarak 8-70 arasında değişmektedir. Yaprakların üzeri tüylerle kaplıdır ve yaprak rengi yeşildir.
Çiçek: Ayçiçeğinde ana sap ve yan dallar bir çiçek tablası ile son bulur. Çiçekler, tabla üzerinde yer almaktadır. Yeni oluşan çiçek tablası brakte yapraklarla kaplı olup, tablanın büyümesi ile birlikte brakte yapraklar açılır içerisinden tabla ortaya çıkar. Tablanın dış kısmında 3-4 sıra halinde değişime uğramış muhafaza yapraklar (brakte yapraklar) bulunur. Çiçek tablasının iç kısmında iki sıra halinde sayılan 50-70 arasında değişen yalancı çiçekler bulunur. Bunların görevi böcekleri cezbetmektir. Ayçiçeği tablası yuvarlaktır. Çeşit özelliğine bağlı olarak 6-75 cm çapında değişmektedir. Tabla yüzeyi dış bükey (konkav), iç bükey (konveks) veya düz olabilmektedir. Ayçiçeğinde gerçek çiçekler tabla üzerinde bulunur. Tabla büyüklüğüne bağlı olarak 700-3000 adet çiçek oluşmaktadır. Tabla üzerinde çiçekler dış kısımdan içeriye doğru açarlar. Günlük 1-4 sıra çiçek açar ve bu şekilde çiçeklenme 5-10 gün devam eder. Tabla çapına bağlı olarak bu süre uzamaktadır. Ayrıca, havanın bulutlu ve serin olması halinde, yine, çiçeklenme uzamaktadır. Bu nedenle de, tabla üzerindeki tohumların olgunlaşması farklı zamanlarda olur. Ayçiçeğinin kültür çeşitlerinde ışığa yönelme (Helio= güneş, -tropizm= yönelme) vardır. Çiçek açtığında, sabahleyin tabla yüzeyi doğuya bakar, güneş yönünde hareket ederek akşamüzeri tamamen batıya döner. Bulutlu havalarda bu hareket olmaz.
Tohum: Döllenmeden sonra yumurtalık gelişerek içerisinde tohum bulunan meyveyi oluşturur. Meyve kabuğu sert yapılı olup, rengi beyaz, siyah gri veya alaca renkte olabilmektedir. Tablanın dış kısmında oluşan meyveler iri, içeriye doğru küçülmektedir. Çoğunlukla tablanın orta kısmında steril bir alan bulunur ve bu kısımda tohum oluşmaz. Ayçiçeğinde oluşan meyveler 7-25 mm uzunluğunda, 4-13 mm genişliğinde olabilmektedir. Ayçiçeğinde 100 tohum ağırlığı 4-20 gram arasındadır. Yağlık çeşitlerde tohumlar küçük, çerezlik çeşitlerde ise iridir. Meyveler uzun, oval ve yuvarlak olabilmektedir.
Ayçiçeği tohumlarında kabuk oranı çeşit özelliğine bağlı olarak %17-32 arasında değişmektedir. Kabuklu ayçiçeği tohumunda %36-55 arasında değişen oranlarda yağ bulunmaktadır. Ayçiçeği tohumlarında %17-18 oranında protein bulunmaktadır. Yağ alındıktan sonra geriye kalan küspedeki protein oranı, %32-47’ye yükselmektedir. Bu nedenle ayçiçeği küspesi değerli bir yem katkı maddesidir.
Ayçiçeği bitkisini önemli kılan başlıca unsurlar şunlardır:
1- Ayçiçeği yağı, sıvı olarak yemeklerde yaygın olarak kullanılmaktadır.
2- Diğer bitkisel yağlarla karıştırılarak yemeklik ve sofralık margarin olarak da tüketilmektedir.
3- Yağlı boya, plastik, sabun ve kozmetik ürünler yapımında ham madde olarak kullanılmaktadır.
4- Yanmış ayçiçeği sapından elde edilen külde yüksek oranda (%36–40) potasyum bulunmaktadır. Bu küller tarlaya serpilmek suretiyle gübre olarak değerlendirilmektedir.
5- Ülkemizde çerezlik olarak kullanılmaktadır.
6- Ayçiçeğinin sap ve tablaları kağıt yapımında kullanılmaktadır.
7- Ayçiçeği bitkisi, soya ve mısır gibi bitkilerle karışık olarak ekilerek yeşil yem ve silaj yapılarak hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır.
8- Yağı çıkarıldıktan sonra geriye kalan ayçiçeği küspesinde yüksek oranda (kabuklu %32,3 kabuksuz %46,8) protein bulunmaktadır. Bu nedenle, karma yem üretiminde oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır.
9- Soya küspesinden sonra enerji değeri en yüksek (2260 kcal/kg) yağlı tohum küspesidir.
10- Dünyadaki yağlı tohum küspesi üretiminin yaklaşık %6,8’i ayçiçeği bitkisinden karşılanmaktadır.
11- Ayçiçeği bir çapa bitkisidir.
12- Kendisinden sonra ekilen bitkilere temiz ve havalanmış bir toprak bırakmaktadır. Bu nedenle iyi bir ekim nöbeti bitkisidir.
13- Hasat sonrası arta kalan sapları ile tohum kabukları yakacak olarak değerlendirilmektedir.
